به گزارش گروه فرهنگي قدس‌آنلاين، امام عسکري(ع) را به دوران حصر سياسي در پادگان نظامي عباسيان مي‌شناسيم، امامي که در دوران کوتاه امامت، همه تلاش خود را حول محور آماده سازي شيعه براي دوران غيبت صرف کرد. اين مهم‌ترين وجه از اقدام‌هايي است که مي‌توان در برنامه‌ريزي بلند مدت امام يازدهم شيعيان ديد، اما غفلت از شخصيت علمي آن امام، ستمي است که شيعه به واسطه جبر تاريخ به خود روا داشته است. فقه، کلام و تفسير سه محور فعاليت‌هاي امام در دوران حصر است که ثمره آن نظام سازي مرجعيت براي دوران غيبت است. حجت الاسلام عبدالکريم پاک‌نيا تبريزي، نويسنده، مورخ و استاد حوزه و دانشگاه در گفت وگوي پيش رو وجوه ديگري از مکتب علمي و فرهنگي امام عسکري(ع) را بازخواني مي‌کند.

? يکي از ويژگي‌هايي که در مورد شخصيت امام حسن عسکري(ع) کمتر مورد توجه قرار گرفته، نقش و جايگاه علمي امام است، چرا اين غفلت در تاريخ شيعه صورت گرفته است؟

امام عسکري(ع) داراي نظرات و ديدگاه‌هاي علمي در علوم مختلف چون فقه، کلام و تفسير است، اما همان‌گونه که شما گفتيد مورد غفلت واقع شده است. امام حسن عسکري(ع) در عرصه فقهي با وجود محدوديت‌هاي سياسي و حصر طولاني مدت که تشکيل کرسي‌هاي علمي را با مشکل مواجه مي‌کرد، صاحب ديدگاه هستند و سؤالات بسياري از امام پرسيده شده و پاسخ‌هاي امام نيز در منابع فقهي و حديثي آمده است. همه زواياي زندگي امام در تاريخ مورد توجه قرار نگرفته، به همين دليل ما در معرفي وجهه فقهي امام غفلت کرده‌ايم. دليل اين اتفاق شرايط سياسي و اجتماعي است که شاگردان و اصحاب امام در آن قرار داشتند در صورتي که امام باقر و صادق(ع) با توجه به شرايط و موقعيت ويژه‌اي که خود و شاگردان داشتند، توانستند مانور بيشتري در عرصه ترويج علوم و کرسي‌هاي نظريه پردازي بدهند. صحابه و شاگردان صادقين(ع) نيز در پررنگ‌تر شدن نقش آن‌ها در عرصه توسعه علمي مسلمانان بسيار فعال بودند.

افرادي مانند زراره و محمد بن مسلم پرچمدار اين حرکت بودند، اما شاگردان امام عسکري(ع) به دليل حضور در منطقه نظامي و سايه سنگين حکومت، قدرت مانور کمتري داشتند، به علاوه مطرح کردن بيش از اندازه فعاليت‌هاي علمي و فرهنگي امام موجب حساسيت بيشتر دستگاه حاکم شده و موجب بيشتر شدن محدوديت‌ها مي‌شد. اين عوامل موجب شد تا وجهه علمي و فقهي امام عسکري(ع) کمتر مورد توجه شيعيان قرار گيرد؛ هرچند نمونه‌هايي از پرسش و پاسخ‌هاي فقهي امام روايت شده است که نشان از رويکرد علمي امام دارد.  

در مورد تفسير منسوب به امام، روايتي از شيخ صدوق نقل شده که دو نفر از شاگردان امام با زحمت به سامرا سفر کرده و هفت سال کتابت آن تفسير را در شرايط سخت سياسي عهده دار شدند. به عقيده علماي شيعه و مفسران، تفسير منسوب به امام عسکري(ع) يکي از بهترين منابع تفسيري شيعه است. در اين تفسير امام عسکري(ع) برخي مسائل مانند ويژگي‌هاي شخصيتي حضرت زهرا(س) و چرايي الگو شدن آن حضرت براي بانوان، ضرورت و چرايي توسل به اهل بيت(ع) و ضرر عالمان رياکار براي شيعيان را مطرح کردند. امام ضرر عالمان رياکار را از لشکر يزيد براي شيعيان بيشتر دانستند، چون اين افراد اعتقادات مردم را ذبح مي‌کنند، مشکلي که جامعه ما امروز بيش از هر زمان ديگري با آن مواجه است.

? چرا امام عسکري(ع) به موضوع فقه و مسائل مستحدثه شرعي توجه داشتند؟

يکي از شيوه‌هاي امامت ائمه معصومين، حل کردن مسائل فقهي و شرعي روزمره مردم است. با توجه به شرايط خاص دوره امامت حضرت و محدوديت‌هايي که از نظر سياسي براي ايشان لحاظ شده بود و نيز مدت کوتاه دوران امامت امام، اين اندازه از احکام شرعي و اصول فقهي که از امام به دست ما رسيده، نشان دهنده توجه ايشان به موضوع فقه است. از همين رو امام عسکري(ع) را «امام فقيه» مي‌نامند. امام مسائل شرعي را در معاملات، مسائل عبادي، تقيه و. بيان و ملاک عمل يک مسلمان را مطرح کردند. بيداري و آگاهي مؤمنان به مسائل شرعي دليل توجه امام به فقه در دوره اختناق عباسي است.

 چه شرايط فرهنگي و اجتماعي در جامعه عصر امام وجود داشت که حضرت به مسئله بيداري شيعيان با طرح مسائل کلامي، فقهي و تفسيري توجه کردند؟

حديثي از امام عسکري(ع) در کتاب احتجاج طبرسي نقل شده که يکي از صحابه امام گفت: يکي از شيعيان مي‌گويد که گرفتار مخالفان مذهب شيعه شده و جانم در خطر است، چه کنم؟ حضرت به آن صحابي توصيه کردند که روش تقيه را به شيعيان گرفتار در بندِ مخالفان آموزش دهد. به فرموده امام، تقيه جزء اعتقادات شيعيان است و رعايت کردن آن و حفظ اسرار شيعيان بسيار مهم است. دليل آن نيز وجود شرايط خاص سياسي است که حضرت و شيعيان در آن عصر گرفتار بودند. علاوه بر اين، شرايط فکري و فرهنگي نيز بحراني بود و نحله‌هاي فکري نيز جولان و يکه تازي داشتند، به همين دليل توصيه امام حفظ اسرار آل محمد(ص) و ضرورت آگاهي مؤمنان از وضعيت موجود بود.

محمد بن حسن صفار يکي از علماي هم‌دوره امام است که بسياري از مسائل عقيدتي و شرعي را استفتا کرده که منبع استناد فقها و متکلمين شيعه است. برخي از اين روايات در کتاب «من لايحضره الفقيه» شيخ صدوق نقل شده است. اما نکته‌اي که نبايد از آن غافل شد اين است که دليل اينکه دامنه علماي مرتبط با امام محدود بوده، حفظ جان علماي شيعه است.

? شما اشاره کرديد که استفتائاتي که از امام شده، منبع علمي بسياري از علماي ما بوده، آيا اين روش امام در نظام سازي روحانيت و مرجعيت نقش آفرين بوده است؟

نکته مهمي که بايد به آن توجه کنيم اين است که آنچه امام در پاسخ به استفتائات بيان مي‌کند ادله شرعي، سنت و حکم الهي است و بر دليل فقيه برتري دارد. آنچه از امام عسکري(ع) در منابع فقهي مانند تهذيب الاحکام شيخ طوسي، وسايل الشيعه و من لايحضره الفقيه شيخ صدوق بيان شده، در گسترش استنباط‌هاي فقهاي شيعه مؤثر بوده است. بنابراين مي‌توان مدعي شد که روش شناسي فقهي امام در ساماندهي نظام روحانيت مؤثر بوده است.

? در حوزه فرهنگ عمومي چطور؟

روايت اربعين امام عسکري(ع) يکي از استراتژيک‌ترين احاديثي است که از امام نقل شده؛ در اين روايت 5 نشانه براي شيعيان بيان شده است؛ انگشتر به دست راست کردن، بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحيم در قرائت سوره حمد نماز، نافله‌هاي مستحبي، زيارت اربعين و. و.

اگر امروز زيارت اربعين به اين مرز از گستردگي رسيده است، ثمره روايت امام عسکري(ع) است، زيرا غير از اين ما روايت ديگري براي استحباب زيارت اربعين نداريم. راهبرد فرهنگي امام عسکري(ع) در دوره ما اثربخشي ويژه‌اي داشته و امروزه به يکي از کارکردهاي مهم فرهنگي عاشورا تبديل شده است.  

بررسي شيوه تربيت علمي امام، راهبردهاي فرهنگي، روش شناسي فقهي و تفسيري پيشواي يازدهم نشان از اهميت آينده شيعه در دوره غيبت دارد. در واقع نمي‌توان از اين منظرِ فعاليت امام عسکري(ع) غافل شد که آينده شيعه در دوره غيبت در دستان ايشان قوام يافته است. اين اتفاق گاه در معرفي پيشواي دوازدهم به ياران خاص رخ داده و گاه با رونق مجدد فقه، کلام و تفسير. امام عسکري(ع) در دو جبهه آينده شيعه را در دوران غيبت بيمه کردند؛ جبهه علمي و فقهي و جبهه فرهنگي.